Meini Llafar

Cyfrol o atgofion un o newyddiadurwyr ac awduron amlycaf Cymru, Lyn Ebenezer, yn cynnwys portreadau cynnes, crefftus o gymeriadau Pontrhydfendigaid ei blentyndod, ynghyd a'i bryddest i'w Wncwl Dai, a laddwyd yn y Rhyfel Mawr, pryddest a ddaeth yn agos at gipio'r goron yn Eisteddfod Genedlaethol Ynys Mon, 2017. ~Publisher: Y Lolfa

Mae gan Lyn Ebenezer glust a llygad sy'n cael eu denu gan y doniol a’r rhyfeddol, ynghyd â dawn anghymharol i’w darlunio mewn rhyddiaith sy’n fynych yn gain a phob amser yn uniongyrchol a darllenadwy. Y Meini Llafar yw ail gyfrol ei hunangofiant – cyhoeddodd y gyntaf, Cae Marged, chwarter canrif yn ôl a rhyngddynt sgrifennodd Cofion Cynnes, cyfrol am gymeriadau fu’n rhan o’i fywyd dros y blynyddoedd.



Hunangofiannol yw Y Meini Llafar, ar batrwm Cofion Cynnes, ac yma mae’n craffu ar yr enwau naddwyd gan y cenhedlaethau ar hen bont y pentref; rhai ohonynt yn enwau pobol y mae’n eu cofio, rhai y mae’r awdur yn dyfalu pwy oeddynt ac weithiau mae'r dyfalu’n mynd ag e i fyd ffantasi llwyr.



Dyna’r llythrennau WEJ. Mae Lyn yn rhoi hynt i’w feddwl grwydro a chofio W. E. Johns, crëwr y gyfres Biggles yr awyrennwr a gyflawnodd gampau yn y Rhyfel Mawr, yr Ail Ryfel Byd ac mewn awyren Hawker Hunter yn ddiweddarach, ynghyd â llawer o bethau eraill. Hwn oedd yr arch-Sais hirhoedlog. Rwyf innau cofio rhai o’r llyfrau, fel Biggles and the Cruise of the Condor. Wnaeth Johns na Biggles ddim Sais ohonof innau chwaith, ond fe wnaethant lawer i wella fy Saesneg ysgrifenedig cynnar, os nad fy ngallu i siarad yr iaith.



Ond yn ôl i’r bont a Phontrhydfendigaid. Mae’r enwau’n rhoi’r rhyddid i atgofion Lyn Ebenezer grwydro i weithdy Jac Defi Hopkins y crydd, lle trafodid pynciau’r dydd ac yr adroddid straeon ysbryd. Neu i grwydro’r eisteddfodau lleol lle roedd heclo’r arweinydd yn arferol. Dic Bach – cawr o fachan – yn mynd yn dreth ar amynedd yr arweinydd yn Eisteddfod y Groglith, Llanddewibrefi, a hwnnw’n galw am stiward i'w hebrwng o'r adeilad. Er syndod i bawb, â’r pechadur yn ufudd. Yna, wrth y drws dyma Dic yn troi, gafael yn y stiward a’i daflu allan i’r nos. “Dyna chi,” gwaeddodd ar yr arweinydd. “Ymlân â’r steddfod. Chewch chi ddim mwy o drwbwl ’da hwnna!”



Ron Davies, y ffotograffydd o Aberaeron, wedyn. Roedd Ron yn gaeth i gadair olwyn ers ei ugeiniau ond llwyddai i oresgyn pob anhawster. Pan gyrhaeddodd seremoni’r Coroni yn Eisteddfod Pantyfedwen roedd y cledd wedi’i weinio, y goron ar ben y bardd a’r Anthem yn cael ei chanu. “Diawch, Jacob, wnei di hynna ’to i fi gael llun?” gwaeddodd. A Jacob Davies yn ufudd yn coroni’r bardd am yr eildro. Fel’na roedd hi yn steddfode slawer dydd.



Mae yma lu o gymeriadau a straeon amdanynt, megis hanes John Isaac a aeth i Ffair Galan Gaeaf Aberystwyth ond ni ddychwelodd adre. Ddegawdau’n ddiweddarach cerddodd i mewn i’r Llew Coch. Yn ôl y sôn, aeth i drafferth gyda’r heddlu noson y ffair, bodiodd i Lerpwl a hwylio oddi yno ar long i Ganada lle gwnaeth ei ffortiwn! A dyna Guy Morgan, Wali Tomos tîm pêl-droed y Bont cyn bod sôn am Wali Tomos; y Gwyddelod fu’n gweithio ar gynllun dŵr Llynnoedd Teifi; Raymond Osborne Jones ... ac yn y blaen.



Llefarodd y meini â ni drwy gyfrwng cyfieithydd anghymharol. A diolch am ambell fflach o’r gorffennol pell. Faint sy’n deall y dywediad 'Lleuad Sypynno' heddiw? Mae’n siarad â mi, beth bynnag. ~Gwyn Griffiths @ www.gwales.com