Cwmwl dros y Cwm

Yn dilyn y diweithdra a ddigwyddodd yn sgil streic fawr y chwareli yn Arfon (1900–1903) ymfudodd nifer o deuluoedd i’r de i chwilio am waith. Dyna fu hanes Edward Williams, Cêti ei wraig a John a Magwen, eu plant, yn y nofel hon.



Yn 1908 y symudodd y teulu i Senghennydd. Nid hawdd oedd gadael yr ‘hen adra’ am yr ‘adra newydd’ a cheisio ymdoddi i gymdeithas wahanol ac ymdopi â thafodiaith ddieithr. Cawsant eu bwlio gan deulu Stanley Maldoon ond fe ddaethant yn ffrindiau agos gyda’r bobl-drws-nesa: Jo Dando, ei wraig Ceridwen a’u chwe phlentyn.



Cafodd Edward Williams waith yn yr Universal Collieries ac ymhen amser dilynodd John ef i weithio o dan y ddaear. Roedd John ym mhwll y Lancaster pan ddigwyddodd y danchwa fawr ym mis Hydref 1913, ac mae darllen am effeithiau’r drasiedi arno ef a’i deulu a’i ffrindiau yn ddirdynnol. Nid yn unig yr oedd yna gwmwl du o fwg uwchben y lofa adeg y ddamwain ond hefyd gadawyd cwmwl du dros fywydau pobl am weddill eu hoes. Aeth Cêti, John a Magwen yn ôl i’r gogledd.



Mae yma gymeriadu da – Big Annie (ceir disgrifiad gwych ohoni ar dudalen 39) a Ceridwen, a hanai o dras y Romani, a chanddi’r gallu i rag-weld y dyfodol. Gwelir ôl cynllunio crefftus, er enghraifft y ddolen rhwng y dechrau a’r diwedd. Ar ddechrau’r nofel mae Now Be Nesa, ffrind gorau John yn y gogledd, yn sefyll yng nghysgod un o’r tryciau yn y seiding yn gwylio’r trên yn hercian o’r orsaf, ac ar y diwedd mae Bili Dando, ei ffrind gorau yn Senghennydd, yn sefyll wrth y tryciau y tu allan i’r orsaf yn gwylio’r trên yn mynd am yr ‘hen adra’.



Mae’r iaith yn goeth ac yn fyrlymus drwyddi draw. Chwip o nofel hanesyddol gan awdur sy’n feistr ar ei grefft, ac un o’r nofelau hynny sy'n gafael ynoch i'r fath raddau fel bod rhaid ei darllen ar un eisteddiad. ~Menna Lloyd Williams @ www.gwales.com